Wat Youtube reacties ons kunnen vertellen over radicalisering

De coronamaatregelen leiden tot steeds meer woede en frustratie met extreme uitingen tot gevolg. Zo waarschuwde de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) in oktober voor een groeiende radicale stroming die intimidatie van politici, journalisten en politie niet schuwt (Volkskrant, 2020). Voor ons was dat aanleiding om de radicale uitingen in kaart te brengen op een platform dat nu centraler staat dan ooit: sociale media. Met behulp van een webscraper verzamelden we alle reacties op bepalende persconferenties over corona-maatregelen en gingen in deze reacties op zoek naar radicale uitingen.

Waar komen complottheorieën vandaan?
Op sociale media circuleren uiteenlopende verhalen over Coronavirus. Zo zou het virus een biologisch wapen uit een malafide laboratorium zijn of een genetische mutatie geactiveerd door het 5G-netwerk. Anderen zien de corona uitbraak als een poging van Bill Gates en de wereldelite om de wereldbevolking te verkleinen of een wereldwijd controleregime te lanceren door middel van een vaccin met een minuscule microchip. De grote lijn in al deze verhalen is dat het Coronavirus resultaat is van een samenzwering of kwaadwillende individuen. Uit recent onderzoek blijkt dat vijftien procent van de Nederlanders gelooft dat corona een biologisch wapen is (Ipsos, 2020) en tien procent denkt dat het coronabeleid onderdeel is van een complot tegen de bevolking (Kieskompas, 2020).

Ondanks het gebrek aan bewijs kunnen complottheorieën erg aantrekkelijk zijn. Simplificatie van de complexe en onvoorspelbare gebeurtenissen creëert een psychologisch houvast in tijden van onzekerheid en crisis. Er is echter sprake van tunnelvisie ofwel confirmatiebias: alle informatie die overeenstemt met eigen opvattingen klopt, terwijl informatie van experts en andere autoriteiten die in tegenspraak zijn met de eigen ideeën worden genegeerd. Dit wordt versterkt door sociale media platforms zoals Youtube, waar constant content wordt voorgesteld die in lijn is met eerder bekeken filmpjes.

Radicale uitingen in Youtube reacties
Om te kijken of de reacties op Youtube echt radicale uitingen bevatten zochten we vijf cruciale persconferenties op die door NOS op Youtube zijn geplaatst. Dit waren allemaal persconferenties waarin strengere maatregelen of juist versoepelingen werden aangekondigd. We bouwden een webscraper die alle reacties op deze persconferenties opsloeg. Dit leidde tot een bestand van duizenden comments, zie tabel 1 voor een overzicht. Op basis van deze reacties en literatuur over radicalisering stelden we een codeboom op waarin we verschillende categorieën opnamen die duiden op radicale attitudes en (intenties tot) acties. Elke categorie bevat een lijst van woorden, die we hebben geteld in de reacties.

Tabel 1. Aantal weergaven, aantal reacties en weegfactor naar datum

Van de radicale attitudes kwam geloof in complottheorieën veruit het meeste voor in de Youtube reacties (zie figuur 1). Ruim vier procent van de reageerders geloofde in een alternatieve verklaring van het Coronavirus, die varieerde van 5G tot deep state, van een staatgreep tot een grootschalig plan van Bill Gates om de wereldbevolking te doen krimpen. Ook kwamen beledigingen, met name aan het adres van premier Mark Rutte en minister Hugo de Jonge, geregeld voor (1,4%). Andere elementen die we terugzien in de reacties zijn sociaaleconomische dreiging (0,7%), wij-zij denken(0,4%), rechtspopulisme (0,2%) en anti-EU sentiment (0,1%).

Figuur 1. Percentage van alle reacties waarin minimaal één van de categorieën genoemd is

Veranderingen in aandeel radicale reacties over de tijd
Doordat we persconferenties van verschillende momenten analyseren, kunnen we in beeld brengen of het aandeel radicale reacties verandert over tijd. In overeenstemming met de bevindingen van de NCTV is er een toename in het aandeel reacties waarin een complottheorie wordt genoemd na de eerste persconferentie die hier is meegenomen (zie figuur 2). Opvallend is dat de grootste stijging van het aantal complot reacties plaatvond tussen de conferentie op 12 maart en die op 6 mei, terwijl in de persconferentie in mei een versoepeling van de maatregelen werd aangekondigd. Vervolgens is er een kleine dip bij de persconferentie van 28 september, maar daarna stijgt het aandeel genoemde complottheorieën opnieuw bij de conferentie op 17 november. Reacties met bedreigingen en rechtspopulisme namen na de eerste persconferentie juist af, wellicht vanwege de aangekondigde versoepelingen van de maatregelen. Verdere analyse kan uitwijzen of de reageerders die eerst rechts-populistische reacties plaatsen later reacties gingen plaatsen over complottheorieën.

Figuur 2. Aantal signalen van verschillende kenmerken per 1000 reacties naar datum

Mogelijkheden voor vervolgonderzoek
De resultaten die in dit artikel gepresenteerd zijn, schetsen slechts een eerste beeld. De webscraper die we hebben gebouwd kan meer reacties ophalen, waardoor we de codeboom nog verder kunnen uitwerken. De data die daaruit voortkomen hebben veel toepassingsmogelijkheden. We kunnen bijvoorbeeld de inhoud van de persconferenties verder uitpluizen en in kaart brengen welke boodschappen bijdragen aan meer radicale houding onder de luisteraars. Zie jij een mooie toepassing van deze data? Neem contact op met Laura of Anne.